“Mera asla sadece mera değildir”, ya da duş alırken şarkı söyleyebilmek

Durukan Dudu - Yeşil Gazete

Özellikle son 5-6 yıldır sıklıkla duyduğumuz bir kelime haline geldi “mera”. Geçtiğimiz hükümetlerin meralar hakkında yaptığı düzenlemeler hakkında internette yayılan muhalif yorumlarda “meraların imara açılması”, “meraların peşkeş çekilmesi”, “meracılığın bitirilmesi” argümanları öne çıkıyor. Son günlerde “Meralara imar izni geliyor” haberleriyle de yeniden gündemde meralar.

Özellikle son 5-6 yıldır sıklıkla duyduğumuz bir kelime haline geldi “mera”. Geçtiğimiz hükümetlerin meralar hakkında yaptığı düzenlemeler hakkında internette yayılan muhalif yorumlarda “meraların imara açılması”, “meraların peşkeş çekilmesi”, “meracılığın bitirilmesi” argümanları öne çıkıyor. Son günlerde “Meralara imar izni geliyor” haberleriyle de yeniden gündemde meralar.

Şunu tespit ederek başlamak lazım: Meraların önemi tahminlerimizin çok ötesinde bir etki alanına yayılıyor, gündelik hayatımızın nasıl olacağını ciddi biçimde değiştiriyor.

Bu yazının muradı, meraların gündelik hayatımıza ve “yarınlarımıza” olan etkileri hakkında üç başlık altında bir giriş yapmak. İleri araştırmalar için Anadolu Meraları’nın bu konuda muhtelif yayın, makale ve basında çıkanlarına göz atabilirsiniz. Aşağıdaki 3 başlığın her biriyle ilgili detaylı birer dosya da 2015 sonunda hazır olacak.

Başlamadan önce kısa bir not: Hukuki bir terim olarak mera, devlet dahil hiç bir özel veya tüzel kişiliğin sahibi olmadığı (yani mülkiyet hukukuna değil, egemenlik hukukuna tabi olan), üzerinde hayvan otlatmaya elverişli “müşterek” (The Commons) otlakları tanımlamak için kullanılıyor. Biz ise “mera” dediğimizde kırsalın gündelik dilini kullanıyoruz, yani mera olarak kullanılması ekonomik, ekolojik ve sosyal açıdan anlamlı olan tüm arazileri kastediyoruz.

Sağlıklı et, süt ve peynir tüketemiyoruz, çünkü meralar yanlış kullanılıyor

Hayvancılığın gerçekte tek bir girdisi vardır: Ot.

İnsanlığın yaklaşık 12.000 yıl önce evcilleştirmeye başladığı otçul hayvanların büyük-büyük torunları olan koyun, keçi ve sığırların tamamı sadece otlayarak yaşamaya evrilmiş türler. Bu türleri doyurarak etlerinden ve sütlerinden yararlanmak için tek yapmanız gereken, ot yemelerini sağlamaktır. Kısaca ot diye tanımladığımız bitkiler de, dünyanın tüm kara sistemlerinde yetişir.

2. Dünya Savaşı sonrasında ise şöyle bir şey oldu: Savaş sonrası aç ve hızla büyüyen nüfusları doyurabilmek için dünyanın 4 bir köşesinden devletler tahıl üretimine ciddi sübvansiyonlar (destek) aktardı. Dedesi/ninesi o yıllarda çiftçilik yapanlar, bununla ilgili hikayeleri dinlemişlerdir. Adnan Menderes’i iktidarda tutan da kısmen budur: 1950’li yıllarda ziraat, ciddi para kazandıran bir işti. 5-10 yıl sonra ise, dünyanın tahıl ihtiyacı fazlasıyla üretiliyordu, ama hükümetler sübvansiyonları kesmeyi göze alamıyorlardı (bkz: çoğu kırsal olan ülkede çiftçilerin tepkisiyle ilk seçimde iktidardan düşmek). Dahiyane bir çözüm bulundu: “Tüm bu fazla tahılı hayvanlara yedirelim!”

İşte size buğdayla başlayıp mısıra sıçrayan, oradan da GDO’lara kadar uzanan hikayenin kısacık ve kaba bir özeti. Aynı hikayeyi 12.000 yıla genişletirseniz, bildiğimiz anlamıyla uygarlık dediğimiz olgunun tarihine de ulaşabilirsiniz.

Ne de olsa uygarlık, normalde çoğunlukla mera biraz da orman olan ekosistemlerin ele bir saban alınıp sürülmesiyle (ve yani, toprağın öldürülmesiyle) başladı.

Konumuza dönelim. Tahılla beslenen hayvanın şöyle bir derdi var: Bu hayvanların milyonlarca yıllık evrimine tamamen ters bir durum bu. Hayvanın fıtratında yok. O tahılların veya küspelerin üretiminde kullanılan tonlarca kimyasal zehri ve sentetik gübreden bahsetmiyorum bile. Yaradılışında olmayan bir beslenmeyle zehirlenen hayvanların etleri ve sütleri de besleyicilikten uzak, hatta toksik. Normalde 30-35 yıl yaşayan ineğin 7-8 yıldan sonra devrilmesi, 10 seneyi rahatlıkla deviren koyunun 5. yıldan sonra bir köşede ölümü beklemesi de bu yüzden. Binbir çeşit otla beslenip her türlü mineral ve enzimi almak yerine bol karbonhidrat yüklemeli “fakir ama şişmanlatırıcı” tahılla yemlemenin etkisi gözardı edilemez boyutta.

Sadece otlayarak beslenen (ing: grass-fed) hayvanların et ve süt ürünlerinde yapılan gıda analizleri ise bambaşka bir fotoğraf çıkartıyor ortaya. Bu konuda yurtdışında çok iyi çalışmalar mevcut, Robb Wolf’dan Nicolette Hahn Niman’a kadar geniş bir yelpazeden başlayarak bu yeni ve kocaman dünyaya girebilirsiniz. Sadece otla beslenen hayvanların ürünlerinin kalp krizini azalttığını, alzheimer’ı engellediğini, alakasız gibi görünen bir çok hastalığı kökünden söküp attığını gördüğümüzde “bildiğin her şeyi unutmamak” kolay değil. Şunu da not düşelim: Türkiye’de “sadece otla beslenen” hayvancılık yapan kurum-kişi sayısı iki elin parmağını geçmiyor. “Köylüden alırım, o otla besliyordur” algısı da yanlış; endüstriyel üretime göre genelde daha fazla ot yedikleri doğru olsa da, köylü tipi üretimde (GDO’lular dahill olmak üzere) tahıllar ve küspeleri “kullanmayanı bulursan bana da haber ver abla” derecesinde yaygın.

Ot diyorduk. Ot üretiminin en doğal, en biyolojik çeşitlilik içinde, hiç bir ekonomik girdiye ihtiyaç olmadan gerçekleştiği yerlerin ortak bir adı var: Meralar.

Yani: Şu anda et ve süt niyetine bir dolu para ödeyip yediğimiz “şeylerin” yerine, gerçek/doyurucu/besleyici/şifa verici hayvansal ürünlere ulaşmak için adresimiz bariz adres meralar.

Bu güzel haberin ardından “İşte bu! O halde meralarda eski düzen devam edelim!” dememizi engelleyen bir durum var yalnız. Şöyle ki, devlet ve hükümet(ler)in meraların kötü kullanıldığı ve mevcut hayvancılık ihtiyaçlarını karşılamadığı konusundaki tespiti doğru. Ve bu “yanlış” kullanımda bildiğimiz anlamıyla “suç devletin/hükümetin” diyip işin içinden sıyrılmak namümkün. Ayrıca bu konulara kafa yoran çoğu kişinin düşündüğünün aksine son 50 yıldır değil, 5.000 yıldır yanlış kullanıp zayıflatıyoruz meraları. Bu yanlış kullanımın son 50 yılda oranı ve etkisi arttı. Ortaokul tarih derslerinde öğrendiğimiz Anadolu medeniyetlerinin temel üretiminin yazın da yemyeşil kalan adamboyu ot kaplı meralarda hayvancılık olmasından “kıraç ve çölleşen meralarımız…” durumuna gelmiş olmamızın sebebi, doğadaki milyon yıllık örüntüye ters bir meracılık yapmamızdan, ve bunu binlerce yıldır yapmamızdan kaynaklanıyor. Ve evet, “köylüler en doğru şekilde yapıyor(du) ağbi” önermeleri gerçeklikten ne yazık ki uzak. Dün daha az kötüydü, bugün daha çok kötü.

Okuyucuyu bir ümitlendirip bir üzmek, ardından yine ümitlendirerek duygu girdabında dolandırmaktan özel bir zevk almadığımı belirterek sonlandırayım: Meraları besleyici ve şifalı bir hayvancılık üretimini mümkün kılacak, hayvancılığı GDO’dan tamamen azade edecek, et ve süt fiyatlarını da orta vadede mevcut fiyatların altına çekecek bir duruma gelmemiz mümkün.

Şöyle:

2) Dünyanın en kalitesiz/sağlıksız et ve sütünü, dünyanın en yüksek fiyatlarıyla tüketiyoruz, çünkü meralar yanlış kullanılıyor

Hayvansal üretim için esasında tek ihtiyacınız olan “ot”tur demiştik.

Bugün kullanılan alternatiflerin, yani GDO’lular dahil olmak üzere arpa, mısır ve çeşitli tohum küspeleriyle ekilip ardından ot biçimi yapılan yonca ve fiğ gibi yemlerin kullanılmasının tek sebebi var: Ekonomik olarak (henüz) daha mantıklı olmaları.

Tahıl ve ekilip biçilen yemlerin maliyeti, ağır ziraat yapılan topraklar öldükçe, sentetik gübre ve kimyasal zehir maliyetleri arttıkça, petrolün fiyatı yükseldikçe artacak. Bu noktada yapmamız gerekenin “ekonomik gerçeğe rağmen etik/politik bir duruş” geliştirmekten çok “hayal ettiğimiz durumun (yani, mera-temelli hayvancılığı) ekonomik gerçekliğini oluşturmak” olduğunu düşünenlerdenim. Mera miktarı az, meralar zayıf ve mera olan yerleri sürüp buğday vb. ekmek daha kazançlı, konvansiyonel yöntemle mera ıslahı yapmak çok pahalı ve ekseriyetle başarısız – nasıl olacak peki?

Denklemde herkesin “değişmez” olduğunu zannettiği faktörü, yani meraların doğal ot üretim miktarını “40 yıldır konuşulan ve çeşitli sebeplerle işe yaramadığını Tarım Bakanlığı’ndan yöneticilerin de itiraf ettiği klasik mera ıslahı” denemelerine bulaşmadan, safi Bütüncül Yönetim ve Bütüncül Planlı Otlatma’yla arttırabileceğimizi söylesek? Yani, “Meraların mevcut ot üretimini hiç bir ek ekonomik maliyet olmadan ilk yıl ortalama %20, beş yılda da ortalama %100 arttırsak? Aynı şekilde, ortalama 15 yıl içinde bugüne göre %400 artmış olsa?”

O zaman olur mu?

Cevabı sadece-otla beslenen %100 meracılıkla hayvancılık yapan birisi olarak söyleyeyim: Olur, çok da güzel olur.

“Peki mümkün mü bu?” sorusunun cevabı da kocaman ve heyecanlı bir evet. Allan Savory’nin Bütüncül Yönetim’i (ing: Holistic Management) en başta olmak üzere çeşitli onarıcı tarım yöntemlerinin küresel ölçekte her türlü arazide ve yağış rejiminde defaatle kanıtladığı, Anadolu Meraları olarak bizlerin de 2 yıldır kendi uygulama arazimizde ve çalıştığımız diğer çiftlik ve topluluklarda tekrar tekrar gördüğümüz gibi, meraların ot üretimini sadece hayvancılık/otlatma yaparak, ek bir maliyet olmadan yıldan yıla arttırmak mümkün. Son derece dinamik ve bağlam-temelli bir algoritma olan Bütüncül Yönetim’i her türlü arazi ve iklimde, sosyo-ekonomik yapıda, mülkiyet/erişim dinamiğinde uygulayabiliyoruz.

Gıdayla, özellikle tarımsal üretimle ilgili konular internette sadece belli başlı teknik forumlarda, bol “-dir, -tır”lı fiillerle, bi’ dolu teknik ve sıkıcı terimle tartışılan, “sade vatandaş”ın uzak kaldığı bir alan oldu, biliyorum ve anlıyorum. Burada ise son derece basit ve yaşamsal bir sorudan bahsediyoruz: Besleyici, kaliteli, sağlıklı, GDO ve kimyasalların safi “ekonomik sebeplerle” bile üreticilerin aklından geçmeyen, bir yandan da bedavaya ekolojiyi onarıp iklim değişikliğiyle mücadele eden bir hayvansal üretim anlayışına var mısınız?

“Ekolojiyi onarmak ve iklim değişikliğiyle mücadele etmek” diye yepyeni bir kulvar açtığımı farketmişsinizdir, o da şöyle:

3) Ekolojiyi ve çevreyi mahveden bir hayvancılıktan, ekolojiyi onarıp “dünyayı kurtaran” bir hayvancılığa geçiş mümkün

Şuradan başlayalım: Size “sürdürülebilir tarım”dan bahseden birine “Sürdürülebilir yetmez, onarıcı olmalı” demenizin zamanı geldi de geçiyor. Mevcut doğal kaynakların dörtnala değil de aheste hızda bozulmasını öneren bir anlayış 1990’lara kadar kabul edilebilirdi belki, evet, ama artık yeterli değil.

O yüzden “onarıcı tarım”dan bahsediyoruz Anadolu Meraları olarak. İnsanlığın doğaya en uzun süredir en çok zarar verdiği alan olan tarımın (her şey, 6000 yıl önce kullanılan ilk pullukla başladı) bu müthiş zararlı etkisinin zirve yaptığı alan da, köylülerimizin de en iyimser yorumla “kısmen” dahil olduğu konvansiyonel hayvancılık.

Toprak dediğimiz yaşam kabuğu, Türkiye’de ortalama 20 santime kadar düşmüş olsa da gerçekte 6 metre kadar derinlikte olabilen, bu “ölü” haliyle bile dünyanın en geniş ve karmaşık yaşam ağına sahip bir daracık kuşak. Ve atmosferdeki mevcut karbon miktarının (farklı hesaplara göre) en az 5, belki 8 katı karbon toprakta “organik madde” (yani tüm yaşamın temeli ve bereket) olarak var.

Kötü haber şu: Topraktaki karbon miktarı, pulluk/saban, sentetik gübre, kimyasal zehirler ve yanlış otlatma nedeniyle hızla azalıyor. “Hiç bir şey yoktan var olmaz, varken yok olmaz” prensibini hatırlayın: “Azalmak” dediğimiz olgu, toprakta bereket ve yaşam olan karbonun atmosfere karışıp iklim değişikliğine sebep olması hakikati.

Türkiye’deki tüm tarımsal arazilerin (kabaca 30 milyon hektar diyelim) organik maddesinin yüzde 0.1’ini kaybetmek, gayet basit ve gerçek bir hesapla 300 milyon ton karbondioksiti toprakta besin olmaktan çıkarıp atmosferde “iklim değişikliği” haline getirmek demek. Mevcut uygulamalarla bunun ortalama ve iyimser tahminle her 5-6 yılda bir gerçekleşen bir süreç olduğunu bildiğinizde, Türkiye’nin her yıl 50-60 milyon ton karbondioksit emisyonunu sırf bu yüzden gerçekleştirdiğini görebilirsiniz.

Şimdi de şahane haber: Bütüncül Yönetim, Bütüncül Planlı Otlatma ve diğer onarım yöntemleriyle “üretime ara vermeden” hesabı tersine çevirebiliyoruz: Hayvancılık yaparak yılda dönüm başına ortalama 1 ton karbondioksiti atmosferden çekip (yani iklim değişikliğini durdurup!), toprağa bereket olarak gömebiliyoruz.

Organik madde miktarı ve toprak üstü örtü oranı artan toprağın su tutma kapasitesinin katbekat artması, yani sellerin ve kuraklıkların aynı anda azalması da cabası. İstanbul’da kurak geçen bir yazda hala duş alabilmenizin yolu da İstanbul’a su sağlayan barajların “su toplama havzalarında” Bütüncül Planlı Otlatma uygulanmasından geçiyor yani (su yönetimi başta olmak üzere diğer ama ilintili faktörlerin önemi de ayyuka tabi) Biyolojik çeşitliliğin yeniden yükselişe geçmesi, yaban hayatın korunması, arıcılık ve meyvecilik gibi diğer üretim yöntemleriyle entegrasyonun mümkün olması gibi “kaymağın da kaymağı” artıları da hayalgücümüze ve sonraki yazılara bırakalım.

En geniş anlamıyla meraları nasıl değerlendireceğimiz işte bu derecede hayati öneme sahip. Kalitesiz ürünleri pahalıya tüketirken doğayı mahvettiğimiz ve duş alamayacağımız bir gelecek mi, kaliteli ve sağlıklı ürünleri tüketirken doğayı onarıp duş altında şarkılar söyleyebileceğimiz bir yarın mı?

Soru bu kadar açık, bu kadar basit.

Cevabı da öyle olsa gerek.