Durukan Dudu - Yeşil Gazete
”Yediğim herkese yetecek mi?”
20.yy ortasında yaşanan ”kimyasal tarım” devriminin (ki ironik biçimde Yeşil Devrim – Green Revolution diye adlandırılmıştır) güvenilirliği kamuoyunda tartışmalı hale gelirken, bir yandan da, kimya-tabanlı tarımın temel iddiası olan ”Dünyayı ancak ben doyurabilirim!” önermesi de ciddi bir çöküş yaşıyor. Bunun nedenlerini biliyoruz: Kimya-tabanlı tarım, avcı-otcul-bitki-toprak döngüsünün yüzbinlerce yılda yarattığı devasa toprak besin (soil nutrient) bereketinin, aynı ilişkinin milyonlarca yılda yarattığı yeraltı enerji birikiminin (fosil yakıtlar, özellikle de doğalgaz ve petrol) son derece verimsiz1 şekilde kullanımıyla, aynı bir madenden cevher çıkartır gibi hortumlanması işlemidir. Ve hunharca hortumlanan, bir noktada tükenir.
ABD’nin 35. Başkanı John F. Kennedy, 1963 yılında Dünya Gıda Kongresi’nin açılışında “Geçtiğimiz 20 yılda devrimvari gelişmeler yaşadık. Ortalama bir ABD çiftçisi 1945’te ürettiğinin 3 katı gıda üretebiliyor artık […] İlk defa herkesi doyuracak kadar gıdayı nasıl üretebileceğimizi biliyoruz […] Yaşam süremiz içinde dünyada açlığı tamamen yok etmemiz mümkün”2 dediğinden bu yana 52 yıl geçti ama açlık ortadan kalkmadı. Üretim artışları, (pek tabi sonsuz olmayan) fosil yakıt tabanlı girdiler arttırılsa da durdu, topraklardaki organik madde ve diğer besinler “bitti”3.
“Kurumsal gıda” savunucusu bir tanıdığınız “Tamam da sizin dediğiniz gibi tarım dünyayı doyurur mu?” diye bıyık altından gülerek sorduğunda, “%99 ihtimalle, 10 milyardan fazla insanı doyurabilir, evet. Ondan daha kesin olan ise konvansiyonel üretimin 7 milyar insanı bile doyuramadığı ve doyuramayacağı” gibi bir cevabı gönül rahatlığıyla verebilirsiniz; gıda üretiminin yarattığı ‘miktar olarak çok yemeye rağmen yetersiz beslenme’, obezite, kanser vakalarındaki artış vb. konulara girmeye vakit bulamasanız bile.
Tarım sistemlerini devamlılık kapasiteleri açısından sıraladığımızda karşımıza “Tüketici tarım – sürdürülebilir tarım – onarıcı tarım” gibi bir skala çıkıyor. Yeşil Devrim’in ürünü olan tüketici tarımın miadının dolmuş olması, “petrol zirvesi”4yle de paralellik gösteriyor. Sürdürülebilir tarımın sembolü olan anaakım/indirgenmiş organik tarımın ise adil destek mekanizmaları ve yeterli yaygınlaştırma çabasıyla mevcut nüfusu ve fazlasını doyurabileceği biliniyor5.
Onarıcı tarımın ise normal koşullarda konvansiyonel üretimden biraz yüksek çıktılara ulaştığı belirtiliyor; iklim değişikliği nedeniyle ”norm” haline gelen kuraklık, sel ve olağanüstü hava olayları koşullarında ise konvansiyonelin 3’te 1’i maliyetle, toplamda iki katı ve üstünde hasat miktarlarına ulaştığı raporlanıyor6. Bu süreçte toprağın ve ekolojik sermayenin korunmanın ötesinde güçleniyor, su, mineral ve karbon döngüsünün ve biyolojik çeşitliliğin zenginleşiyor olması, yani doğal sermayenin bereketlenmesi de giderek artan bir gıda güvenliği ve güvencesi, gerçek sürdürülebilirlik demek.
Onarıcı tarım dendiğinde akla gelen çok-kuşaklı çiftliklerden biri de Amerika’daki Polyface. Sadece otla beslenen hayvancılık ve doğrudan müşteriye satış konularında çığır açan çiftliğin kurucusu Joel Salatın, çiftçiliğin aynı zamanda ünlü bir gıda aktivisti. Salatın, yaratıcı ve basit çözümleriyle de ünlü. Foto: Polyface’den “pasture-raised” yumurta tavukları ve mobil kümes. GÜNCELLEME: Mart 2016
“Yediğim çevreye ne edecek?”
Bütüncül Yönetim7’in 4 temel bulgusundan birinden alıntılayalım, “Doğa (ve haliyle tarım) bütünler halinde işler.” Onarıcı tarımın getirdiği temel paradigma değişimlerinden biri olan bu gözlemin bir yansıması da, ”doğru” tarımın hem ekonomi, hem sağlık, hem toplum, hem de ekoloji ve çevre için korumanın ötesinde onarıcı etkide bulunduğu.
Çevresel etkiyi, etkinin fiziksel alanını, derinliği/büyüklüğü ve süresiyle çarparak buluruz. Bu noktada tarım insanlığın elindeki en güçlü araç, ve bu aracı uzun yıllardır oldukça kötü, yokedici kullanıyoruz. Son 75 yılda iyice ağırlaşan bir yanlış/kötü kullanım, evet – ama öncesi de “safi güzellik” değil. Organik tarımın indirgenmeye çalışıldığı ”zehirsiz – sentetik gübresiz tarım”, bugüne dek onlarca medeniyetin çökmesine neden olacak felaketler yaratabildi. Mezopotamya’yı çölleştirererek kendi çöküşlerine neden olan Sümerler, tanım itibariyle organik tarım yapıyordu. Maya uygarlığının çöküşüne giden yolda, zehirsiz ve sentetik gübresiz tarımın yarattığı çevresel yıkım önemli rol oynadı. Anadolu mera ve bozkırlarının çoraklaşıp verimsizleşme süreci 50 yıl önce değil, en az 2000 yıl önce başladı.
Bugünün ve geleceğin tarımını tasarlarken unutma ya da görmezden gelme lüksüne sahip olmadığımız olgular bunlar. İnsanlık tarihi ve özellikle de gıda üretimi, binlerce yıldır süregelen kolektif bir deney ve bizden önceki her deneyimden yararlanarak daha iyisini yapmamız gerekiyor.
“İnsan aktiviteleri doğa için kötüdür” önermesi Sanayi Devrimi’nden bu yana (ve haklı sebeplerle), hikmetinden sual olunmaz bir hakikat halini aldı. “Ekonomi mi – doğa mı?” tercih(ler)inin sıfır toplamlı bir oyun8 olduğu da bu kemikleşmiş varsayımın bir parçasıydı. Bunun tarımdaki yansıması da, “yapabileceğimizin en iyisi, ayakizimizi mümkün olduğunca azaltmak olacaktır (çünkü ayakizimiz kötü)” algısı oldu.
Ve ama geçmişin tarımı, yokedici uygulamalar kadar Zai çukurları, İnka teraslaması, Amazonlarda toprak verimini arttırıcı biyo-kömür (bio-char) uygulamaları, Kuzey Amerika yerlilerinin doğal ormanları devasa gıda ormanlarına dönüştürmek gibi onarıcı tarım yoluyla doğayı onarıcı biçimde “idare” ederek bereketlendirdikleri örnekleri de barındırıyor.
İklim değişikliğiyle mücadele etmede onarıcı tarım büyük rol oynayabilir.
Foto: Anadolu Meraları
Onarıcı tarım, ekolojistlerde (biraz da haklı olarak) yaygın olan mizantrop (insanı zararlı gören) anlayışın tersinin mümkün olabileceğini göstererek, hatta insan olarak doğadaki rolümüzün “doğru yönetim/idare” olduğunu yukarıdaki tarihsel örneklerle de destekleyerek kritik önemde bir paradigma değişimi yaratıyor. Ve hatta, iklim değişikliğinin sebebi olan seragazı salımlarının en büyük kaynaklarından biri olan mevcut tarım sisteminin, onarıcı tarım sayesinde, iklim değişikliğini durdurup tersine çevirmenin tek yolu olduğunu da gösteriyor.
Bir insanın yıllık gıda ihtiyacı yaklaşık yarım ton. Konvansiyonel (yani, kimya-tabanlı ve doğal kaynakları sömürücü) tarım sisteminde, bu yarım ton gıda üretimi için yaklaşık 10 ton toprak verimsiz hale getiriliyor, öldürülüyor. Bu aynı zamanda toprakta ”organik madde” yani bereketin yapıtaşı olan karbonun atmosfere karışarak karbondioksit haline gelmesi, yani iklim değişikliğini hızlandırması demek. Toprağın içindeki toplam karbon miktarı, toprağın üstündeki (ormanlar, hayvanlar, vs.) karbonun 4 katı, atmosferin tamamındaki karbonun ise 3 katı. Dünyanın mera ve bozkırlarındaki organik maddenin ortalama %1 arttırılması halinde, ki bu gıda üretiminde ve toprağın su tutma kapasitesinde – yani kuraklık ve selleri engellemede- önemli bir bereket artışı anlamına geliyor, atmosferdeki karbondioksit seviyesinin Sanayi Devrimi öncesi seviyelere düşmesi, yani iklim değişikliğinin sona ermesi anlamına geliyor.
Bu %1’lik artışı, Bütüncül Yönetim sayesinde düşük maliyetli hayvancılık da yaparak, zemin bitkileri ekimi ve pulluksuz tarımla çok-çeşitli bütüncül planlı otlatmalı otçul hayvan entegrasyonları gibi onarıcı tarım yöntemleriyle, oldukça kötümser bir hesapla 10 yılda gerçekleştirmek işten bile değil9.
Diğer bir deyişle, yüksek masraflarla (ve yoğun devlet destekleriyle!) kötü gıda üreterek Dünya’yı yok etmeye mahkum değiliz: Onarıcı tarımla düşük masraflarla kaliteli gıda tüketerek Dünya’yı kurtarabiliriz.
Topluluk destekli tarım uygulamaları giderek yaygınlaşıyor. Foto: Ormanevi Kolektifi
”Ben sadece tüketici miyim?”
Gıda konusunda mevcut durumun bu kadar yanlış olduğu ve ama bir o kadar da umut dolu bir çağda, en anlamlı sorulardan biri de ”Şehirli ben ne yapabilirim?” olsa gerek. Gıdanın üretim ve dağıtım sürecinde ”gıda zincirleri” yerine ”gıda ağları” modelinin hakim olmasının ne kadar önemli olduğunu önceki bölümlerde tartışmıştık.
Peki bu ağlar nasıl kurulacak? İyi gıdaya özgür biçimde ulaşmak, kolektif bir gelecek tahayyülünün inşasına birebir dahil olmak, nesne değil özne – edilgen değil etken olmak isteyenler neler yapabilir?
Gıda ağları konusunda son on yılın önemli gelişmesi Topluluk Destekli Tarım -TDT (Community-Supported Ağrıculture) modelleri oldu (bizler şimdi çıtayı “Topluluk Destekli Onarıcı Tarım” diyerek yükseltmeyi öneriyoruz). Bunlara örnek olarak Ankara civarındaki Doğal Besin Bilinçli Beslenme (DBB) grubu gibi nispeten oturmuş grupların yanısıra, Batı İzmir Topluluk Destekli Tarım grubu (BİTOT) benzeri yeni oluşumlar da var. Ayrıca Buğday Derneği’nin Çanakkale’de yürüttüğü bir TDT araştırma projesinin bir çıktısı olan ÇAYEK gibi çoğaltılabilir örnekler yaratmaya çalışan gruplar var.
Bunların yanısıra, üretici-tüketici bağını doğrudan kurmanın farklı yollarını arayan ve deneyen niyetli topluluklar var. Bunlardan bazıları gıda ağlarındaki hanelere düzenli haftalık koli/kargo gönderimiyle gıda gönderimi yaparken, Ormanevi örneğinde şehirde ”türeticibaşları”10 temelli mikro-ağlar oluşturma süreci deneniyor. Bütün bu örneklerde internetin ve diğer iletişim araçlarının etkin kullanımı, ortak bir özellik. Yine bir çok örnekte, özellikle niyetli-topluluklar ve çiftlikler arasında yerel para birimleri kullanılıyor, ürün ve hizmet takası yapılabiliyor.11
İsveç’te yeni kurulan Ridgedale Permakültür Çiftliği’nin havadan görünüşü
TDT modellerinin Türkiye’de henüz tam anlamıyla işlemeyen önemli bir bileşeni ise, gıda topluluğunun, gıda topluluğunun üreticisi olan çiftçiyle üretimden önce anlaşarak üretim miktarı, şekli, zamanlaması ve dağıtımı konularına birlikte karar vermesi ve üretim maliyetlerinin bir kısmını önceden karşılaması. Böylelikle hem üretici hem de tüketici bilinmezlikten kurtularak sağlıklı bir planlama yapabiliyor, güvene ve karşılıklı kontrole dayalı gıda ağları oluşuyor. Bu modeller, özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika’da hızla yayılıyor. Avrupa örneğinde, özellikle Kuzey Avrupa gibi nüfusun düşük olduğu kırsal bölgelerde yükselişte olan ”yerel ekonomi” kavramıyla gıda özgürlüğü ve etkin gıda ağları meselesi el ele yürüyor.12 ABD’de Joel Salatin’in Polyface Farms’i gibi onarıcı tarımla yaratıcı girişimcilik ve işbirliği modellerini birleştiren çiftlikler, doğrudan tüketiciye ulaşmak ve yeni onarıcı çiftçiler yetiştirmek için çok önemli işlevler görüyorlar.
Dünyayı yemek yiyerek kurtaracağız
Gıda meselesinin hayatın her yanına sirayet eden, politikayı, devlet ve ticaret sistemlerini dahi kökten şekillendiren devasa etkisi, daha iyi bir dünya tahayyülümüzün temeline ve başlangıcına ”gıdayla ilişkimizi” koymamızı gerekli kılıyor. Bu yazıda paylaşmaya çalıştığım boyutlar meselenin bir kısmı sadece: Son kanun değişiklikleriyle ve toplulaştırma süreciyle yine gündemde olan tarım arazileri ölçeğinden son onyıllarda artan devasa boyutlarda ulus-ötesi ”toprak gaspı”13 sorununa, tarım arazilerinin mülkiyet değiştirmesinden Topraksızlar hareketine, vejetaryenlik ve veganlıkla paralel olarak tahıl-temelli üretimin cilalanmasının gerçek anlamından birbiriyle ciddi anlamda çelişen farklı diyet ve beslenme formüllerine, gıdada denetimden çiğ süt sorusuna, kilo vermek/almak konusunda yıllardır dayatılan ve hikmetinden sual olunmaz gerçek halini almış aldatmacalara, şehir bahçeciliğinden kırsala gidiş akımlarına kadar bir çok kilit konu daha var.
Öyle ki, safi gıdayla ve toprakla olan etkileşimimizi değiştirerek, tüm medeniyeti, tüm sistemi baştan yaratabiliriz. ”Yapılması gerekenler”,” yapılması mümkün olanlar” ve ”yaparken keyif alıp hayatın anlamını bulacağımız şeyler kümeleri”, tarihte ilk defa bu kadar net biçimde kesişiyor, üst üste biniyor, keyifle kucaklaşıyor.
Yaşamı hep beraber ve lezzetli kılma çağına hoş geldik.
SON.
Resistance: “Direniş”
Dipnotlar:
1 Bu vesileyle, hasat edilen ürün ”miktarıyla” ”verimlilik” arasındaki farkın da altını çizelim. Türkiye’de bazen kasıtlı bazense bilmeyerek yanlış kullanılıyor bu kavramlar. Hasat miktarı, toplam çıktıya işaret ediyor, örneğin, ”dönümde 600 kg pirinç”. Verimlilik ise hasat edilen miktarın (çıktı) süreçte tüketilen enerjiye (girdi) bölünmesiyle bulunur. Konvansiyonel tarımda toplam ürün optimum şartlarda yüksek gözükse de verimlilik çok düşüktür, tüketilen her 5-6 kaloriye karşılık 1 kalori gıda üretilir. Tüketilen enerjinin de petrol gibi sonu olan bir kaynak olması da cabası.
2 Konuşmanın tam metni için (ingilizce): http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=9249
3 2014 Ekim’inde Independent gazetesinde yer alan haberde, bilim insanlarının Birleşik Krallık topraklarında 100 hasatlık besin kaldığını belirttikleri yazıyordu: http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/britain-facing-agricultural-crisis-as-scientists-warn-there-are-only-100-harvests-left-in-our-farm-soil-9806353.html
4 İngilizce ”peak oil”. Küresel günlük petrol üretim miktarının, fiziksel koşullar çervesinde ulaşabileceği zirve noktasına ulaşması ve bu noktadan sonra giderek azalması olayına denir. Dünyayı baştan aşağı değiştirecek güçte bir dinamik olduğu genel kabul görür. Kimilerine göre 2007’de yaşanmış, kimilerine göre ise önümüzdeki on yılda yaşanacaktır.
5 Bu konudaki farklı modelleme, araştırma ve istatistiklerin iyi bir derlemesi 2006 yılında Worldwatch Enstitüsü tarafından yapılmış – http://www.worldwatch.org/node/4060
6 Bu durumun örnekleri için Facebook’ta Regrarians adındaki grubundaki paylaşımları, http://www.savoryinstitute.com/evidence/case-studies/ adresindeki vaka çalışmalarını inceleyebilirsiniz. Joel Salatın’ın Polyface Çiftliği’nde yarattığı örnek model ve Gabe Brown’ın tahıl üretimi ve hayvancılıkta ulaştığı oranlar da dudak uçuklatıcı cinsten.
7 Zimbabveli biyolog Allan Savory tarafından geliştirilen ve 1980’lerden beri uygulanan onarıcı tarım pratiği ve doğa/tarım gibi karmaşık (complex) yapılarda karar verme algorıtması. Ekim 2014’te Anadolu Meraları’nın davetlisi olarak İstanbul’a gelen Allan Savory’nin dünyada büyük yankı uyandıran TED konuşması için: http://www.ted.com/talks/allan_savory_how_to_green_the_world_s_deşerts_and_reverse_climate_change?language=tr Anadolu Meraları’nın web sayfası ve Savory’nin Türkiye ziyaretinden basına yansıyanlar için: www.anadolumera.com
8 Sıfır-toplamlı oyun, sürecin sonunda (herhangi bir aktörün veya durum tarafından) elde edilen kazanımlarla kayıpların eşit olması halidir. Örneğin kumar, sıfır toplamlı bir oyundur. Matematikte oyun teorisinin ve Nash denkleminin çıktılarından biri olan tanım, ”kazan-kazan” (win-win) kavramıyla birlikte uluslararası ilişkiler teorilerinde sıkça kullanılır.
9 Bu konuda daha fazla kaynağa ve okumaya Bütüncül Yönetim’in kurucusu Allan Savory’nin TED konuşmasında ve Savory Enstitüsü web sayfasında ulaşılabilir. Avusturalyalı toprak bilimci Christine Jones’un websitesinde de önemli veriler var: http://www.amazingcarbon.com/ . Kanadalı gazeteci-yazar Judith Schwartz’in henüz Türkçe’ye çevrilmemiş ”Çows Save The Planet” kitabı da iyi bir derleme. Yine Savory Enstitüsü’nün Ağustos 2014’de Londra’da düzenlediği konferansın video kayıtlarına enstitünün Youtube kanalından ulaşılabilir, özellikle Dr, Elaine İngham’ın konuşmalarında çok önemli bulgular var. Son olarak, Rodale Enstitüsü’nün 2014’te yayımladığı ”Onarıcı Organik Tarım ve İklim Değişikliği” bu konuda çok önemli bir derleme sunuyor: http://rodaleinstitute.org/assets/RegenOrgAgricultureAndClimateChange_20140418.pdf
10 Türetici, yeni bir kavram. Anonim ürünü, süreçten kopuk olarak tüketen ”tüketici” modeli yerine, üretim sürecine bilgi, haberleşme ve etkileme anlamında dahil olarak süreci beraber üreten, ürünü de tüketen ”türetici” modeli (prosümer), yeni gıda ağları modellerinde sıkça kullanılıyor.
11 Türkiye’deki bu örnekleri derleyen güncel bir çalışma henüz yok. Ancak Ormanevi Kolektifi ve Ormanevi Kırsalda Sürdürülebilir Gelecek Derneği’nin 2015’in ikinci yarısında bu konuda bir derleme yaparak yayınlama planı var.
12 İsveç’in Jämtland bölgesindeki yerel aktörlerin bu konudaki çalışmaları hakkında 2012’de yazdığım yüksek lisans tezine http://stud.epsilon.slu.se/5118/1/düdü_d_121206.pdf adresinden ulaşılabilir.
13 Başlı başına bir konudur. Özellikle Afrika ülkelerinde devasa büyüklükteki arazilerin, devletler veya ulus-aşırı firmalar tarafından çok uzun dönemler için kiralanması durumu yaygınlık kazanıyor. Afrika kıtasında Çin bu konuda oldukça başat rol oynuyor, Türkiye de Sudan’dan arazi kiralayarak sürece dahil oldu. Meselenin büyüklüğüne bir örnek: Güney Koreli Daewoo’nun Madağascar’da 9.000 km2 tarım arazisi kiralamasının ardından ülkede hükümet düştü, yeni hükümet planları iptal etti.
Comments